Τα δυτικά μουσεία κατακλύζονται από αιτήματα να επιστρέψουν τα κλεμμένα εκθέματα τους – την πολιτιστική κληρονομιά των καταπιεσμένων λαών που είτε λεηλατήθηκαν από τους αποικιακούς στρατούς τον 19ο αιώνα, είτε υπεξαιρέθηκε αδίκως από ελαφροχέρηδες ιεραπόστολους και υστερόβουλους πρέσβεις.
Τουλάχιστον το 90% των σωζόμενων αφρικανικών πολιτιστικών προϊόντων βρίσκονται σε ευρωπαϊκά μουσεία, σύμφωνα με αναφορά χρηματοδοτούμενη από τον Πρόεδρο της Γαλλίας Εμμανουήλ Μακρόν, ο οποίος αποφάσισε ότι πρέπει να επιστραφούν πολλά από αυτά. Ωστόσο, το Βρετανικό Μουσείο συστηματικά αρνείται να δώσει στην Ελλάδα τα μισά μάρμαρα του Παρθενώνα που της στέρησε ο Λόρδος Έλγιν.
Σύμφωνα με το νόμο, ένας κλέφτης δεν επιτρέπεται να διατηρεί τα κλοπιμαία του, ανεξάρτητα από το πόσα χρόνια έχουν παρέλθει ή πόσο αυτός μπορεί να τα έχει περιποιηθεί. Στο παρελθόν, πολλά πολιτιστικά περιουσιακά στοιχεία εξήχθησαν αδίκως από μέρη που είναι τώρα ανεξάρτητα κράτη, τα οποία ζητούν τα λάφυρα να επιστρέψουν εκεί που δημιουργήθηκαν και στους ανθρώπους για τους οποίους έχουν νόημα.
Ισχυρά μουσεία όπως το Metropolitan στη Νέα Υόρκη, το Getty, το Λούβρο, το Βρετανικό Μουσείο και το Humboldt στο Βερολίνο έχουν πολύτιμη κληρονομιά άλλων χωρών που έχουν ληφθεί σε πολέμους με κλοπή ή με διπλωματία. Έχουν αρνηθεί τις απαιτήσεις για επιστροφή, ακόμα και αν πολλά από αυτά λεηλατήθηκαν από αποικιακούς στρατούς σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Υποστηρίζουν ότι έχουν το δικαίωμα να κρατούν “τα λάφυρα του πολέμου” – παρόλο που αυτό απορρίπτεται από το διεθνές δίκαιο – ή βασίζονται στην παιδική λογική του «όποιος το βρήκε το κρατάει» ανεξάρτητα από το πόσο παράλογο ακουγεται.
Ο Έλγιν ποτέ δεν προσφέρθηκε να πληρώσει για τα μάρμαρα επειδή γνώριζε ότι οι Οθωμανοί (κατακτητές τότε της Αθήνας) δεν θα τα πουλούσαν ποτέ, γι’αυτό δωροδόκησε τους τοπικούς αξιωματούχους και οι εργάτες του αφαίρεσαν τα αγάλματα από τους τοίχους των ναών. Τώρα το Βρετανικό Μουσείο ισχυρίζεται ψευδώς ότι ο Έλγιν ενήργησε νόμιμα και αρνείται να επιτρέψει τα δυο μισά της ζωοφόρου – αυτού του θαύματος του αρχαίου κόσμου – ώστε να επανενωθεί στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης, τον τόπο όπου μπορούν να εκτιμηθούν καλύτερα.
Το 2017, ο Πρόεδρος Macron δήλωσε ότι «η αφρικανική πολιτιστική κληρονομιά δεν μπορεί πλέον να παραμείνει φυλακισμένη στα ευρωπαϊκά μουσεία». Ήδη έχει στείλει πίσω στη Νιγηρία μερικά από τα χάλκινα Benin που αγόρασαν οι Γάλλοι από το βρετανικό στρατό το 1897 μετά από κατάσχεσή τους σε μια βάρβαρη “επιδρομή τιμωρίας”. Το Βρετανικό Μουσείο κατέχει και πολλά άλλα, αλλά οι αξιωματικοί του αρνούνται ακόμη και να συζητήσουν την επιστροφή αυτών των αποδείξεων ενός προχωρημένου Αφρικανικού πολιτισμού του 16ου αιώνα.
Το Μουσείο Victoria & Albert του Λονδίνου είναι εξίσου απαράδεκτο: Πρόσφατα εξέθεσε μερικά λάφυρα από την μάχη της Magdala, αποστολής του Βρετανικού στρατού στην Αβησσυνία το 1686, συμπεριλαμβανομένου και του χρυσού στέμματος του μέχρι σήμερα σεβαστού χριστιανού βασιλιά. Αυτή η εισβολή θεωρείται “αμφιλεγόμενη” από τους έφορους των Βρετανικών μουσείων, ήταν μια επίθεση η οποία έφερε αρκετούς αφρικανικούς θησαυρούς, παρόλη την εγκληματική επιθετικότητα της. Ώντας ευγνώμονες για τα λάφυρα αυτά τα παρουσιάζουν με ευφημιστικές ετικέτες για να αποφεύγουν κριτικές για τον τρόπο κατασχέθηκαν.
Χώρες που έχουν κατακτηθεί ή αποικισθεί στο παρελθόν είναι τώρα αποφασισμένες να ανακτήσουν τους θησαυρούς τους και η δήλωση του Προέδρου Macron έχει χαιρετιστεί ως «δικαιοσύνη επιτέλους» στα θύματα της αποικιοκρατικής λεηλασίας. Δικαστήρια της Αγγλίας, Ιρλανδίας και των ΗΠΑ, έχουν αποφασίσει ότι λάφυρα τα οποία είναι κλειδιά της κληρονομιά των κρατών πρέπει να επιστραφούν. Ο ΟΗΕ υποστηρίζει τα δικαιώματα των αυτόχθονων λαών και τους δίνει δικαίωμα στην επιστροφή περιουσίας που λαμβάνεται χωρίς την ελεύθερη προηγούμενη ενημερωμένη συναίνεσή τους. Όπως οι νόμοι των πιο προηγμένων χωρών απαιτούν να επιστραφούν τα κειμήλια που κατασχέθηκαν από τους Ναζί, γιατί δεν συμπεριλαμβάνουν και τα πολιτιστικά αγαθά που εκλάπησαν από τον ιαπωνικό στρατό από πολλές ασιατικές χώρες, ή από τη λεηλασία των αποικιακών στρατών;
Φυσικά, πρέπει να υπάρχουν εξαιρέσεις. Η συντήρηση των ανεκτίμητων αρχαιοτήτων είναι απαραίτητη και δεν θα ήταν σωστό να τα επιστρέψουμε σε χώρες που πλήττονται από εμφύλιο πόλεμο ή σε μουσεία όπου θα βρίσκονται σε κίνδυνο, είτε από διεφθαρμένους επιμελητές είτε από έλλειψη κλιματισμού. Το δικαίωμα αποκατάστασης πρέπει επίσης να στερηθεί σε κράτη που θα τα χρησιμοποιήσουν για να προωθήσουν μια ψεύτικη ιστορία ή που καταπατούν τα δικαιώματα των ίδιων των λαών, στο όνομα του πολιτισμού των οποίων ζητούν αποκατάσταση. Είναι απαραίτητη μια διεθνής σύμβαση για να γίνουν αυτές οι διακρίσεις ή τουλάχιστον ένα συμφωνημένο σύνολο δεοντολογικών κανόνων για τις αξιώσεις αποκατάστασης στα μουσεία. Δεν χρειάζεται να εφαρμόζονται σε όλες τις αρχαιότητες, αλλά στα αντικείμενα αυτά που έχουν σημασία είτε επειδή είναι “κλειδιά για την ιστορία” ενός έθνους είτε έχουν θρησκευτική ή πνευματική σχέση με ένα παρελθόν που παραμένει σχετικό σήμερα.
Για αντικείμενα παγκόσμιας σημασίας, όπως τα Ελγίνια Μάρμαρα ή η Πέτρα της Rosetta, θα πρέπει να τεθεί το ερώτημα πού μπορούν να μελετηθούν και να εκτιμηθούν καλύτερα. Τα μάρμαρα, προφανώς και ναι δεδομένης της κατασκευής του νέου Μουσείου της Ακρόπολης που είναι αφιερωμένο στην αφήγηση της ιστορίας μας, αλλά η πέτρα της Rosetta ίσως θα πρέπει να παραμείνει στο Βρετανικό Μουσείο όπου αποκρυπτογραφήθηκε και παραμένει το πιο δημοφιλές εκθέμα.
Το ζήτημα περιπλέκεται από τους αποικιοκρατικούς νόμους φιλοσοφίας “finders’ keepers” στη Βρετανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες εμποδίζουν τα εθνικά μουσεία να χωρίσουν τα υπάρχοντά τους, ακόμη και αν εκλάπησαν ή αποκτήθηκαν με τη χρήση όπλων. Θα χρειαστούν τροποποιήσεις για να δώσουν στους διαχειριστές των μουσείων διακριτική ευχέρεια να προβούν σε αλλαγές και ενδοκλαδικές συζητήσεις.
Επί του παρόντος στη Βρετανία είναι ως επί το πλείστον πολυεθνικές εταιρείες που διορίζονται από την κυβέρνηση – ίσως αν εκλέγονταν από μέλη μουσείων θα μπορούσαν πιθανόν να είναι πιο διατεθειμένοι ηθικά στην επιστροφή λεηλατημένου θησαυρού.
*Το “Who Owns History? Elgin’s Loot and the Case for Returning Plundered Treasure” κυκλοφορεί σε ενημερωμένα βιβλιοπωλεία
